Ervaringsverhalen

Je wordt niet lachend tachtig
Zesenzeventig misschien
Een paar jaar is het tuchten
Tenminste 1 jaar, al voelt het als 10

Een dag heeft 24 uur
Een slechte duurt veel langer
Tuchten verlengt de levensduur
Dat is net het wrange

Sinds een klein jaar ben ik werkzaam als geestelijk verzorger binnen justitie. In het begin moet je natuurlijk wennen aan de procedures en voorschriften, beveiliging en noem maar op. Eerlijk gezegd had me voorgesteld dat je als GV-er niet zoveel te doen zou hebben. In deze tijd van ontkerkelijking dacht ik “wie zit er nou op een dominee te wachten?”.

Als ik op zondag voor de kerkdienst in JC Zeist kom, staan bloemen klaar bij de receptie voor de gedetineerden in JC Zeist. Elke week verzorgen kerken uit de omgeving volgens een rooster voor bloemen tijdens de kerkdienst. Er is altijd een mooi kaartje bij met een hartelijke groet, mooie gedachten of een gedicht ter bemoediging.

Het is triest dat er mensen zijn die staatloos zijn en daardoor geen toegang hebben tot de basisrechten en -voorzieningen die de meesten van ons als vanzelfsprekend beschouwen. Dit kan vooral problematisch zijn als iemand in detentie wordt geplaatst.

Wanneer iemand staatloos is, betekent dit dat hij of zij geen nationaliteit heeft en niet wordt erkend als burger van een land. Dit kan gebeuren als gevolg van verschillende redenen, zoals politieke conflicten, verlies van documenten, migratie of het opheffen van een staat.

Inmiddels ben ik ruim een half jaar werkzaam als stagiaire Juridische Zaken in P.I. Middelburg. In het begin van de stageperiode hield ik mij bezig met welke rechten gedetineerden hebben. Een van de rechten is dat gedetineerden zijn godsdienst of levensovertuiging vrij te belijden en te beleven. De inrichting heeft de plicht om te zorgen dat er voldoende geestelijke verzorging beschikbaar is die aansluit bij de godsdienst of levensovertuiging.

In het PPC krijg ik deze vraag vaak. Het is bij veel gedetineerden een gebruik om een rozenkrans om hun nek te hangen. Als bescherming, als steun, als houvast en symbool van geloof, hoop en troost. Ook kom ik de rozenkrans regelmatig tegen aan de muur in een cel. Bij de zoveelste vraag of iemand een “kruisketting” kon krijgen vroeg ik hem wat hij er mee ging doen. Hij zei dat hij hem om zijn nek wil hangen, omdat hij zich dan veiliger voelt.

Weet je wat ik nou niet begrijp?’ hoor ik achter me. Ik zit achter de computer en beantwoord wat mail.  Een bewaarder die ik wel eens tegenkom bij de koffieautomaat hangt in de deuropening van mijn werkkamer. Hij gaat verder: ‘Dat die mannen de meest vreselijke dingen uitgevroten hebben, maar op zondagochtend vroom bij je in de kerk zitten en letterlijk ja en amen zeggen. Dat is toch super hypocriet?!’

De hele week al zingt de melodie in mijn hoofd: ‘Als God ons thuisbrengt …’ Komend weekend zingen we het lied in de viering, bij het het verhaal over de ontmoeting bij de put, tussen Jezus en een Samaritaanse vrouw. Het lied leek me goed te passen, over levend water dat opnieuw gaat stromen, over de belofte van thuiskomen, over leven: ‘Breng ons dan thuis, keer ons tot leven …’

Regelmatig spreek ik een vrouw die veel verdrietige dingen heeft meegemaakt. Als zij daarover vertelt doet ze dat meestal sissend tussen haar tanden.

Op een keer bespreek ik met haar op welke manier zij praat over het verleden. Ze is zich hiervan niet bewust en blij dat ik dit met haar bespreek, want zo wil ze niet praten.

"God is mijn deken"
dat zei Mina (niet haar echte naam) toen ik haar opzocht in een huis van Exodus.

Een paar weken eerder had ze gehoord dat ze vrijgesproken was na meer dan drie jaar vast te hebben gezeten. Dat komt bijna nooit voor. En toen stond ze letterlijk op straat met niets anders dan de kleren die ze aan had, dertig euro en een kapotte mobiel.

In alle geloofsovertuigingen is er aandacht voor de mens in nood. Veel gedetineerden geven aan iets goeds te willen doen voor hun medemens maar denken in dat opzicht niet veel te kunnen betekenen tijdens hun detentie. Met dit voor ogen, en in de aanloop naar de 40 dagentijd, zijn we op het idee gekomen om een vastenactie te organiseren: door voedsel en verzorgingsproducten in te zamelen voor mensen in Nederland die het financieel zwaar hebben,

Het is vrijdagmiddag. Ik zit in het stiltecentrum van de penitentiaire inrichting. Mannen druppelen binnen. Ze hebben verschillende etnische achtergronden. Als laatste komt Erik binnen, een witte, Hollandse man van middelbare leeftijd. Geen tattoos, geen trainingspak. Hij is nieuw in deze groep. De kaars is aangestoken. We hebben gebeden.

Of ik de eskimokus wil doen? Acht klontjes suiker in de koffie doen, en dat drie keer achter elkaar. En wist je dat bloemen door de duivel zijn uitgevonden om mensen te verleiden? Eraan ruiken is zondig.

Met mijn verhaal wil ik jullie zeggen dat je altijd bij God terecht kan met je problemen. En dat Hij je alles wil vergeven. Ook mij.  Ik kom uit een gezellig gezin. We gingen naar de katholieke kerk waar ik misdienaar werd en zong in het jongens koor. Toen ik 33 was, eind vorige eeuw, kreeg ik een goede baan en verhuisde ik naar Amsterdam. Daar
pakte ik mijn hobby weer op, voetballen.

Mijn telefoon gaat, bewaarder Erik aan de lijn. Hij vraagt of ik op bezoek wil gaan bij gedetineerde Kevin, een man van 19 jaar. Kevin zit op alle beperkingen, wat wil zeggen dat hij met niemand, behalve een advocaat en een geestelijk verzorger, contact mag hebben. Niet met mede-gedetineerden, ook niet met zijn ouders en broertje, of zijn vrienden. Hij mag geen televisie en radio op cel, en geen krant lezen. Nadat hij was opgepakt, heeft hij drie dagen op het politiebureau gezeten, en sinds een week is hij in de gevangenis.

Ik loop op de afdeling. Mijn aandacht wordt getrokken door twee mannen, die in uiterste concentratie en grote stilte een potje schaak aan het spelen zijn. Ik word er als een magneet naar toe getrokken. In mijn jeugd heb ik veel geschaakt, bij een club, aan toernooien meegedaan. Net als toen aanschouw ik het bord en de stelling. Wie is er aan zet? Hoe schat ik de kansen van beide in? Welke zet zou ik zelf spelen als ik hem was?

Het is vrijdagmiddag en langzaam maar zeker druppelen de mannen binnen want er is gespreksgroep. Onze groep telt zo ongeveer 10-12 deelnemers. Vandaag is er ook een kerkvrijwilliger bij, zij wilde heel graag meemaken wat er zoal gebeurt tijdens de gespreksgroep. De mannen kennen haar en het wordt zeer gewaardeerd dat ze aansluit. Toch is het anders. Het is de laatste keer dat gedetineerde C. bij ons is. C. is een bijzondere man, met een grote stem binnen de groep maar ook zeer begaan bij het wel en wee van de andere deelnemers. De groep is wat bedrukter dan normaal, zeker als blijkt dat C. zelf de grote afwezige blijkt.

Bij het voorbereiden van mijn kerkdiensten afgelopen week, kwam ik een boekje in mijn kast tegen, ‘De torrie van Mattie’, het evangelie van Matteüs in straattaal.
Het sprak me onmiddellijk weer aan: Speech op de berg #3: Je weet wel dat je niet vreemd mag gaan. Maar ik zeg jou: als je naar een chimeid kijkt en haar met je ogen uitkleedt, dan ben je in je hart al vreemdgegaan. Je kijkt en je denkt dat je nix verkeerd doet. Think again. Of je het nu in je hoofd doet of in het echt, dat maakt voor God niet uit, want je hebt het in je hart al gedaan.

Ik loop op een grote hvb afdeling her en der mensen begroetend als er iemand naar me toekomt. Een vrolijk ogende dertiger. Ik zie hem elke week in de kerk. Hij verblijft op een mpc (meer persoons cel, in dit geval een cel voor 6 personen). Mevrouw, zegt hij, ik heb een vraag: weet u, wij zitten hier met 6 man op een cel en we proberen het goed te hebben met elkaar.  Dat valt niet altijd mee met een groep mensen van verschillend pluimage: andere afkomst, ander geloof, andere gewoonten.

Omdat het steeds lastiger wordt rozenkransen te bestellen heb ik een jaar geleden besloten om ze zelf te gaan maken. Het is een heerlijk ontspannende bezigheid en ik weet dat ik er heel veel mensen blij mee kan maken. Jazeker, ook in de PI in Roermond tussen al die stoere mannen zitten gevoelige zielen die graag een rozenkrans bij zich dragen. Het liefst gezegend door de pastor. Wanneer de pastor ze dan ook nog zelf maakt is het helemaal bijzonder (heb ik van horen zeggen).

Johnny is een gespierde dertiger met een baardje en zijn haar in een knotje. Hij ziet eruit als een hippe stedeling die barista zou kunnen zijn, of biologische worstenmaker, of organisator van festivals.  Maar Johnny is koster in de gevangenis. Deze koster is tevens gedetineerd. Het is zijn bajes-baantje om de geestelijk verzorgers te ondersteunen. Als er binnen een kerkdienst is, zet hij de stoelen klaar, maakt de koffie, ruimt de zaal op. Ik ben op bezoek in deze PI. Ik begeleid protestantse geestelijk verzorgers en daarom ben ik iedere week wel ergens in een gevangenis.

“Zullen we het gebed openen?” Ik schrok op en stond ongemakkelijk in een kring van collega’s, kerkvrijwilligers en gedetineerden, die allemaal met de handpalmen geopend en de ogen gesloten stonden. Diverse gedachten schoten door mijn hoofd. Ben ik wel welkom in deze gemoedelijke kring, ook al ben ik zelf verre van religieus? Als ik ook mijn ogen sluit, lieg ik dan tegen mezelf of tegen een eventuele God? Jeetje, wat spreekt iedereen mooi, moet ik ook iets zeggen?

De laatste jaren spreek ik te weinig mensen die in de gevangenis zitten. De reden daarvan is dat ik nu werk in wat in het werkveld ‘Den Haag’ heet. Daarmee bedoel ik ‘de ambtenaarlijke stolp’ waar in grote torens beleid uitgedacht wordt, waarvan gehoopt mag worden dat het wat bijdraagt ten goede aan het dagelijkse leven en werk.

Daar stonden we dan, Met z’n zessen in de stilteruimte. Voor ons stond een kaarsentafel met daarop onze briefjes met een kaarsje erop. In de afgelopen 4 weken waren we bij elkaar gekomen; de dominee, 4 mannen die bijna vrijkomen en ik als diaconaal pastor. We spraken met elkaar over hoe de christelijke bezinning had bijgedragen aan hun tijd in detentie.

Het is dinsdagochtend en de derde dag van het nieuwe jaar. We gaan gespreksgroep doen. Acht mensen, die in de gevangenisunit van JC Zaanstad verblijven (ook wel aangeduid met cluster Oost) schuiven aan bij onze ronde tafel in het stiltecentrum.

Vandaag ben ik te gast bij twee kerkdiensten in een inrichting. De dominee is er; de vrijwilligers zijn er; de koffie is gezet.

Alles staat klaar. De kerkgangers kunnen komen.

Ik merk vaak dat gedetineerden voor de verwerking van hun verdriet graag hun levensverhaal willen vertellen. Ze willen graag vertellen over de lessen die ze vanuit hun levensverhaal hebben geleerd, met de hoop dat anderen er iets mee kunnen. Jurendel zat zo vol van zijn eigen verhaal, en zat er eigenlijk ook zo in vast, dat hij hoopte ooit eens een boek erover te kunnen schrijven. We, Jurendel en ik, hebben dit jaar in ieder geval een eerste stap gezet door er een interview van te maken.

“Jullie inzet is bijzonder en meer dan welkom. Dankjewel“ “Jullie maken ons leven hier stukken leefbaarder” “Prettige Feestdagen” “God thank you for the food today”.

Dat zijn enkele citaten die de mannen in de PI Nieuwegein schreven als bedankje voor al die vrijwilligers die hier betrokken zijn.

We sluiten een jaar af en staan kort voor het begin van een nieuw jaar 2023.

Als ik de gedetineerden in een groepsgesprek vraag naar hun verwachtingen van het nieuwe jaar, dan variëren hun antwoorden van:  ‘meer vrijheid, meer vrijheid voor overal, meer geluk en liefde voor elkaar, minder onrecht, minder wrok, respect voor elkaar, geloof, hoop en liefde, goed verdienen op een legale manier.’ Sommigen antwoorden:’ niks’, ik verwacht niks.

“Pater heb u misschien van de week effe tijd voor mij……?” vraagt een grote kerel aan me tijdens het koffiedrinken na de zondagse viering. Ik ken hem niet maar hij was me tijdens de viering op de een of andere manier al opgevallen door de manier hoe hij keek en meedeed. Waarschijnlijk is hij door één van mijn collega’s op de kerklijst gezet?

Toen ik, als parochiepastor, voor het eerst binnenkwam in de wereld van de gevangenis maakte ik kennis met gedetineerde N. Hij vertelde mij dat hij het makkelijk had in detentie. ‘Want ik heb ook daadwerkelijk gedaan waarvoor ik veroordeeld ben. Ik kan begrijpen dat de samenleving zo’n daad niet onbestraft kan laten.

Waarom ben je geestelijk verzorger voor gedetineerden geworden? Wat drijft jou in je werk?

Deze vraag kreeg ik voorgelegd in de voorbereiding van een expositie in het gevangenismuseum in Veenhuizen over Geestelijke Verzorging (GV) in de gevangenissen. De antwoorden die ik gaf wil ik graag delen op deze website.

Woensdag, gespreksgroep. Ik heb koffie en thee gezet, suiker en melk staan op tafel. Deze keer mét koekjes, bij hoge uitzondering geschonken door de kerk. Ik ben in afwachting van de deelnemers. Een gevangene loopt langs, hij is onderweg naar de bibliotheek. Ik zie hoe zijn ogen naar de koekjes en suiker worden getrokken.

Vorige zomer kwam er vanuit een van de patiënten in de Oostvaarderkliniek het verzoek om een Bijbelgroep te starten. Er bleken meer enthousiastelingen te zijn en na wat rondvragen en afstemmen kwamen we tot een groep die iedere woensdagmiddag bijeenkomt om samen te lezen en na te denken over de gelezen tekst. De samenstelling van de groep is redelijk vast. Er is een echt vaste kern en de afgelopen tijd zijn er nieuwe vaste belangstellenden bij gekomen. De aanstichter van het geheel is trouwens nooit geweest.

Paus Franciscus heeft het afgelopen jaar iedereen gevraagd mee te denken over de synodale kerk. Die vraag is naar verschillende groepen gelovigen gestuurd en zo ook naar ons, werkzaam in het justitiepastoraat. Een aantal malen is er een werkgroep bijeengekomen om te praten over de thema's; communio, participatio en missio. Oftewel gemeenschap, participatie en zending. Zo hebben we nagedacht over wat het betekent om kerk te zijn. Want onze gemeenschap, de mannen en vrouwen in detentje, wat voor allegaartje het ook is, is een kerk.

Tegenwoordig vragen gedetineerden mij eerder hoe lang ik nog moet dan andersom. En dat heeft er natuurlijk mee te maken dat ik een groot aantal jonge mannen in de loop van mijn twintig dienstjaren bij justitie heb zien gaan maar helaas maar al te vaak ook weer als ervaren mannen heb zien terugkomen.

“Dominee, ik ben vandaag voor het laatst, wilt u voor me bidden vandaag?” Het is zondagmorgen en een stoere, flink gespierde man van begin dertig, ik noem hem even Klaas, geeft me een hand voordat hij het stiltecentrum binnenloopt dat deze zondagmorgen is ingericht als kerk. Hij is eigenlijk niet van ‘mij’, want mijn katholieke collega spreekt hem, maar omdat hij elke week trouw komt ken ik hem inmiddels ook goed. Laatst moest ik in de wasserij zijn voor iemand, waar hij ook aan het werk was, toen andere gedetineerden nieuwsgierig vroegen wie ik was. “Dat is Sas, de dominee, die brengt het licht”

Steeds verbaas ik me er weer over hoe verschillend piw’s gedetineerden én ons als gv’s benaderen. Op het ene moment is iedereen ontzettend behulpzaam en meewerkend, terwijl het op een ander moment zelfs te veel is om een deur open te doen, want “die heeft vandaag al genoeg aandacht gehad”.

Gelukkig worden medewerkers binnen justitie getraind in een “persoonsgerichte en motiverende bejegening.” Fijn dat er aandacht voor is, want hier en daar kan zeker nog wat verbeterd worden.

Mensen staan er niet bij stil, of denken er niet aan als ze zelf niet in mijn situatie zitten, maar leven zonder perspectief is als leven in een grote bubbelzak waar je niet meer uitkomt. Ik heb van mijn leven een vuilnisbelt gemaakt, die ik moet betalen met mijn vrijheid. Gevangen in een bubbel die ik zelf heb gecreëerd.
Ik ben 58 en zit al zo’n zeven en een half jaar vast. Nu nog zes jaar en dan nog jaren de t.b.s. in. Als me ooit nog de vrijheid wordt gegund, dan ben ik inmiddels dik in de 70.

Augustus is voorbij. 15 augustus is voor mij als oudere Limburgse katholiek verbonden aan het feest van Maria Tenhemelopneming. De Duitsers en Belgen hebben vrij en ze overspoelen mijn geboortestad Heerlen. In de dorpen wordt de Kroedwusj (Kruidenbos) verzameld en gezegend om de hoeven en de huizen een jaar te behoeden voor onheil. Een vrolijk en bezorgd gebruik.

Regelmatig komen er gedetineerden bij me die in een identiteitscrisis zitten. Niet dat ze dat van zichzelf bewust zijn maar naarmate de gesprekken zich ontvouwen wordt dit steeds zichtbaarder en ook aan henzelf duidelijker.

Pasgeleden vroeg ik een gedetineerde die heel trouw de gevangeniskerkdiensten bezoekt om eens voor mensen van buiten op te schrijven wat dat met hem en zijn medegevangenen doet.
Dat indrukwekkende verhaal, in zijn bewoordingen, dat weergeeft wat er in detentie in mensen omgaat geef ik graag door.

Het briefje van Anne-Jet vond ik op de laatste dag van haar corona-quarantaine. Vrouwen die me willen spreken maken dat kenbaar door een briefje achter te laten. Anne-Jet stond eigenlijk al op het punt te vertrekken. Op het laatste moment wil ze me spreken.  Vrouwen uit het hele land komen eerst naar “mijn” gevangenis voor ze elders worden geplaatst.

Een paar weken geleden stond het verhaal van de barmhartige Samaritaan op het leesrooster. Ik voelde me niet fit en was nog herstellende van een coronabesmetting. Gelukkig voelde ik mij nog net niet zo vutloos als de gewonde man in de parabel van Jezus. In de parabel wordt de gewonde voorbij gelopen door een priester en een Leviet en juist geholpen door de Samaritaan, degene die de maatschappij met de nek aankijkt, misschien wel een gedetineerde vandaag ten dag. Deze zondag zette dit verhaal mij sterk aan het denken.

“Pastor, klopt het dat jullie ook aan vasten doen?” vraagt een moslim-gedetineerde. Hij hoorde tijdens het luchten over een uitdaging van christelijke medegedetineerden. Dat zij proberen de veertigdagen voorafgaand aan Pasen zich te onthouden van datgene waar zij het minst goed zonder kunnen.

Ah, fijn dat je er bent. We hebben een vraag’….
Het personeel op een afdeling vertelt dat een man er alles aan doet om naar de isoleercel te gaan. Hij vindt het te druk op de afdeling. Het personeel vraagt me mee te helpen en middels gesprekken te proberen hem uit de iso te houden en hem stabiel te krijgen op de afdeling. De man vertelt dat hij problemen heeft, grote problemen. ‘

Het is zaterdag 9 juli en op het kerkmenu staat de Barmhartige Samaritaan: een van de prachtigste verhalen uit de Bijbel. Het verhaal spreekt natuurlijk tot de verbeelding: hoe bereik ik het eeuwige leven en wie is mijn naaste? Hoe word ik echt gelukkig en wie is mijn naaste, die onderdeel is van mijn weg naar geluk. Kennelijk is het geen solo-onderneming: die weg naar geluk. Goed voorbereiden dus en het toch simpel houden, zodat iedereen mee kan in de viering.

In de loop van enkele decennia heb ik de drie grote katholieke bedevaarten gelopen: Santiago de Compostella, Jeruzalem en Rome, de laatste in 2021. Het lopen gaat wat stroever nu, maar wat geeft het, de weg is belangrijker dan het reisdoel. Ik ben snel gedesoriënteerd, dus vraag me wel eens af hoe ik er toch in slaag ergens aan te komen. Enkele ervaringen noem ik hieronder. Enkele zijn gemakkelijk te vertalen naar de situatie van de gevangen mensen voor en met wie we werken.

“Het is zaterdagmorgen 9:00u. in PI Heerhugowaard en vandaag is er weer voorlezen. Een project waarin vaders en opa’s voor hun kinderen en kleinkinderen een verhaal van een voorleesboek mogen voorlezen. Vandaag is de lijst goed gevuld en komen er 8 voorlezers voor de camera. De twee opname-vrijwilligers zijn inmiddels binnen en zetten de laptop klaar. We nemen op in de bibliotheek, wat het geheel nog veel meer het idee geeft dat de opname niet in een gevangenis wordt gedaan.

Een mens is een sociaal wezen, zeggen de sociale wetenschappen. Een mens wordt pas mens door de omgang met anderen. Vanuit een gelovig perspectief is dat maar ten dele waar. Want een mens wordt een mens door de omgang met anderen, maar met name doordat de mens in verbinding staat met God. Pas dan kan een mens worden zoals hij of zij bedoeld is.

Het kwik stijgt deze week tot waarden boven de lichaamstemperatuur. In het zorgcentrum hier in het dorp houden ze de bewoners binnen en worden films vertoond over de Noordpool en de Elfstedentocht. In de pauze is er een ijsje. Het lijf koelhouden door middel van suggestie,

Drie Vlammen één Vlam. Op het hoogfeest van de Heilige Drie-Eenheid had ik weer de eer om hierover te preken. Mijn hoop en verlangen dit jaar was dat wij, de mannen en ik, tot een dieper inzicht zouden komen met en vanuit ons hart. Bovenal, dat wij de Heilige Drie-Eenheid wezenlijk zouden ervaren 

Of we niet eens een film kunnen kijken. De groepsgesprekken verlopen meestal redelijk geordend - al vraagt het soms wel enige bijsturing -, maar één gedetineerde weet op een goed moment altijd wel weer een opmerking te plaatsen die niets met het onderwerp van gesprek van doen heeft. Met het risico dat een andere gedetineerde daar weer op ingaat, om voorlopig niet meer terug te keren naar het oorspronkelijke thema.

Het is zondagochtend. Het stiltecentrum is opgeruimd, de stoelen staan klaar, boekjes zijn netjes voor iedereen neergelegd en de vrijwilligers in de startblokken. De geur van de koffie en de koekjes, gemengd met de geur van wierook en naar wat ik vermoed een droogstaande afvoerput, verspreidt zich door de ruimte. De kerkdienst kan beginnen, het enige wat nog mist zijn de kerkgangers…. Ze zijn laat en dat is niet voor de eerste keer.

Vrijdagmiddag 13.00 uur: gespreksgroep. De mannen zitten klaar. Net als ik wil beginnen, slaat een van hen zijn Bijbel willekeurig open, en begint hardop te lezen: ‘De HEERE is mijn Herder, mij zal niets ontbreken. Hij doet mij nederliggen…’ Henrik haakt onmiddellijk in: 

De Justitiële Inrichting Caribisch Nederland (JICN) op Bonaire is een splinternieuwe inrichting die inmiddels zo’n vierenhalf jaar in bedrijf is. Zelf ben ik er als Geestelijk Verzorger nu zo’n anderhalf jaar werkzaam. Het is een inrichting die op Nederlandse leest geschoeid is maar toch een heel eigen karakter heeft. 

Soms is er zo’n tekstregel uit de H. Schrift of uit de traditie die blijft haken bij mij. ‘Niemand heeft ooit God gezien’ – is zo’n tekst (Johannes 1:18; Exodus 33-34). Het zijn het soort woorden die soms langere tijd tegen de achtergrond van mijn gedachten resoneren.

Het Detentiecentrum Rotterdam waar ik sinds kort werkzaam ben, kent veel verschillende populaties. Er zijn vreemdelingen, mensen die feitelijk uitgeprocedeerd zijn, er zijn hvB-ers, mensen die op een uitspraak van de rechter wachten en arrestanten die hun straf uitzitten. De eersten vallen onder het bestuursrecht, de twee andere groepen onder het strafrecht.

We willen allemaal een mooi en gelukkig leven leiden, maar als we in de gevangenis terechtkomen is er iets vreselijk misgegaan. In gesprekken met jonge gedetineerden komt vaak naar voren dat ze zich thuisloos voelen en er nog maar weinig op vertrouwen dat de maatschappij ook voor hun een mooie plek zal zijn in de toekomst. 

Toen ik hem leerde kennen viel het leven hem zwaar. Lange straf, klein netwerk. In de inrichting waar hij vandaan kwam had hij een goed contact gehad met mijn collega. We gingen met elkaar in zee.

Als ik tegenover buitenstaanders vertel over de kerkdiensten in de bajes, is men regelmatig verwonderd dat zo veel gedetineerden naar de kerkdiensten komen. En bijna steevast krijg ik dan de vraag: ‘Is dat voor de gedetineerden een uitje? Dat ze even uit de cel zijn en elkaar kunnen ontmoeten?’

De oorlog in Oekraine laat ook de mensen die  in JCZaanstad verblijven niet onberoerd. Op initiatief van een aantal gedetineerden zijn boodschappen ingezameld voor mensen die door de oorlog geraakt zijn.

In de basisgemeenschappen in Brazilië heb ik geleerd om mensen ‘een beurt en een stem’ te geven (dar vez e voz). Daarom betrek ik zoveel mogelijk gedetineerden bij mijn kerkdiensten. Een kaars aansteken, ook zonder er iets bij te zeggen, is al een vorm van deelname.

Corona is ‘voorbij’, althans de corona maatregelen zijn zo goed als verdwenen. We mogen weer!

We mogen weer met alle afdelingen samen vieren. Zowel de gedetineerden als de pastor hebben hier ontzettend naar uitgekeken. Er is niets zo mooi als samen vieren, samenkomen om te luisteren, samen bidden, maar ook om samen stil te zijn. Samen een kaarsje aansteken en samen bijkletsen na de kerkviering. Dan doet zich een probleem voor…

We begonnen de lijdensweek op Palmzondag met kerkdiensten in het Stiltecentrum.

Daarin stond het kruis centraal. Een groene tak sierde de bovenkant. Was Jezus immers niet onder luid gejuich door mensen, die zwaaiden met (palm)takken, vol vreugde en hoop onthaald in hun midden?

Ineens was daar weer de mogelijkheid om met de mensen van alle afdelingen kerkdienst te houden en het geloof samen te vieren. Ook vrijwilligers waren ook weer welkom bij deze vieringen.

Om 9 uur gaat de telefoon van diaconaal pastor Hendrine Verkade van Kerken met Stip. We zijn bezig met de voorbereidingen van de jaarlijkse Ontmoetingsdag van deze vereniging die zich inzet voor pastorale nazorg aan ex-gedetineerden. Aan de telefoon die ik een paar dagen eerder haar nummer heb gegeven.

Hoe is het om vast te zitten in een gevangenis of een forensische kliniek?

Ik had een paar jaar geleden een gesprek met een wat oudere  gedetineerde. Hij vertelde: “Verblijven in een gevangenis stompt je af. Je hersencellen hoef je niet meer te gebruiken.

Jean Genet was een crimineel. Als jongen uit een gebroken gezin leerde hij al gauw op straat te overleven door diefstallen, gewelddadige roofovervallen en zijn seksuele diensten aan mannen aan te bieden.

Het is een hoogtepunt van de week voor Rob, als ik hem, zoals elke woensdag, kom halen om samen de stilteruimte schoon te maken.. Een krachtige belevenis is het wanneer hij minutieus en grondig aan het werk gaat.

Het is dinsdagmiddag. De GV wordt gebeld door een collega van de ISO-afdeling: “Er zitten hier 2 mannen die wel behoefte hebben aan een ‘goed’ gesprek.”

Na de kerkdienst in de gevangenis drinken we koffie. Een gedetineerde komt naar me toelopen met twee bekertjes. Ik herken hem, het is Jaap. Onder zijn rechterarm klemt hij een grote, zwarte bijbel. Hij valt met de deur in huis: “Ik heb van u gejat, dominee.”

Het getal veertig komt vaker voor in de bijbel. Het regent veertig dagen en nachten als Noach, zijn familie en de dieren bescherming hebben gezocht in de ark. Na de uittocht uit Egypte zwerft het volk Israël veertig jaar door de woestijn. Veertig dagen en nachten lang verblijft Jezus alleen in de woestijn voor het begin van zijn openbare optreden. Het getal veertig staat met andere woorden symbool voor een leertijd.

De dag was tot dan toe voor mij frustrerend verlopen. Mijn plannen slaagden niet. Ik zou die middag twee groepsgesprekken hebben. Ik had me goed voorbereid, een email naar de groepen gestuurd. Ik zat op tijd klaar in het stiltecentrum met koffie, thee, fris, koekjes en handouts.

Ik slaap steeds slechter. Mijn ‘inhoudelijk’ komt dichterbij. Sommige van mijn roofovervallen zijn op Opsporing Verzocht geweest. Trotse ‘gangsta’ ben ik, zonder wroeging. Voor de buitenwereld ben ik vanzelfsprekend ‘ontkennende verdachte’. De wekelijkse gespreksgroep doet de vanzelfsprekendheid wankelen.

De kerkdienst is afgelopen, er wordt nagepraat en koffie gedronken. John vraagt mij of hij mij onder vier ogen kan spreken ‘gisteren is de inhoudelijke zitting geweest’.

John’s dochter is vijf jaar geleden overleden en hij is daar nog altijd zeer geëmotioneerd en gefrustreerd onder. ‘Ik heb altijd gedacht, mijn schoonzoon heeft het gedaan. Áltijd heeft hij het ontkend.’

‘Ik kan wel janken. Weer een proforma. Weer negentig dagen erbij. Mijn vriendin begrijpt er geen reet meer van. Ik ga kapot aan deze onzekerheid. Zou jij eens met mijn vriendin willen bellen, pastor, om haar te vertellen hoe goed ik mijn best hier doe. En hoe het hier werkt.

Moniek was als een moeder voor me waar ik even bij op adem kon komen. Waar ik iets van ‘thuis’ kon ervaren. Zij is een van de mensen die me door deze eenzame en zware periode heen heeft geholpen. Ik keek uit naar dat ene moment in de maand dat ze als vrijwilliger bij de kerkdiensten aanwezig was.

Herinneringen aan hoe eens mijn leven was: aan mensen om wie ik zoveel gaf, aan momenten die we deelden, aan wat we samen deden.

‘Vanavond hoef je ons niet voor te lezen hoor, we kijken naar mama.’

Een vrouwelijke gedetineerde vertelde dat de kinderen dat tegen haar man hadden gezegd. En hoe vervolgens de kinderen samen met de vader naar mama op de dvd hadden gekeken. ‘Papa/Mama leest voor.’

De dagen werpen lange schaduwen vooruit de weken rijgen zich aaneen in maanden, in jaren stromend in het ritme van de tijd.
Velen die vrij denken te zijn zijn gevangen niet opgesloten achter tralies maar gevangen in zichzelf.

Vandaag is het 5 mei, Bevrijdingsdag. Als ik buiten was zou ik samen met anderen vrijheid vieren: de vlaggen uit, want wij zijn bevrijd.

De pastor leerde me dat je heel goed jezelf een kruisje kan geven. En zo doe ik het tegenwoordig ook. Iedere dag wanneer ik om 16.45 ingesloten word, maak ik met mijn rechterduim een kruisteken op mijn voorhoofd. 

‘Dominee, wilt u mijn cel reinigen? Het voelt gewoon niet goed hier, ik heb er last van.’ Die vraag neem ik serieus.

Al een paar jaar komen er scholeksters in het voorjaar op de luchtplaats hun nest bouwen. Ze leggen er hun eieren en broeden ze daar uit. Vorig jaar zaten de broedende vogels midden in het bloemenperk, op nog geen 50 centimeter van het voetpad af.

Voor de biecht moet je doorgaans bij de pastor zijn! Maar soms is het ook mogelijk bij de dominee. Want meerdere malen kreeg ik de vraag om te kunnen biechten. Daarom ontwikkelde ik een biechtritueel, op grond van voorgaande gesprekken.

Rivelino groeit op in Amsterdam-West. Zijn vader overleed jong en hij groeide alleen op met zijn moeder. Vanaf zijn achtste ging hij op zoek naar rolmodellen, die hij op straat vond. Sommigen gaven hem een slecht voorbeeld,

Ik zit sinds augustus 2018 vast. Gelukkig zit ik alleen op cel, dat is voor mij heel belangrijk. Je hebt je eigen problemen waaraan je moet werken.

Aan allen die elke dag lijden, omdat ze het belangrijkste in het leven moeten missen: de vrijheid. Door een verkeerd genomen beslissing of door zich in te laten met minder betrouwbare kanten van het leven.

In de lange periode dat ik als geestelijk verzorger in de verschillende gevangenissen en huizen van bewaring heb mogen werken is mij opgevallen hoe belangrijk “oude” en in het “vrije leven” schijnbaar stoffige symbolen zijn en houvast geven, zoals een rozenkrans, een bidprentje en icoon. 

Na de kerkdienst komt Thomas naar me toe. ‘Kunnen we een afspraak maken? Ik wil graag met u praten.’ Een paar dagen later zit Thomas in mijn spreekkamer. We drinken een bakje koffie....

Toen de pastor gepreekt had over de gelijkenis over de balk en de splinter, realiseerde ik me ineens dat ik een enorme balk in mijn oog had. Deze balk was mijn blinde vlek. Telkens als er op de afdeling wat gaande was met andere gedetineerden was ik daar ook mee bezig. Ik ging me dan verdiepen in wie die ander was.

‘Bent u van God?’, vraagt Mike wanneer ik me voorstel. ‘Dan wil ik graag met u praten.’ Als we samen in het stiltecentrum zitten, komt hij meteen ter zake: ‘Ik heb alles geprobeerd: drugs, drank, criminaliteit – en dat werkt toch niet. Nu wil ik het met God proberen.’

In 1989 vroeg de toenmalige gevangenispredikant of ik vrijwilliger wilde worden in de Koepel te Haarlem. Je kwam daar dan als afgevaardigde van de protestantse kerk. Op zaterdag waren er de kerk-gespreksdiensten. Er was een Nederlands- en een Engelstalige groep. De gesprekken werden gehouden naar aanleiding van een bijbelgedeelte. Het waren mooie en open gesprekken waar iedereen zijn ideeën en gevoelens kon uiten. Er was respect voor iedere mening. Er was ook respect voor de vrijwilligers. Maar aan alles komt een eind.

“Als ik in jouw plaats geweest was, had ik zelfmoord gepleegd.” Dat zei een psycholoog tegen mij, nadat hij mij gedurende drie dagen had horen vertellen over mijn leven. Ik heb allerlei ellende meegemaakt, zoals oorlog, vluchten, fictieve echtscheiding, noodopvang, gevangenis, stress en bespotting.